دوان؛ نمادی از تمدن ایران باستان

دوان یا به گویش محلی دوون، از زمان اردوان شاه وجود داشته که البته تا زمان جمشید جم اهالی آن متفرق بودند و پس از آن، به درخواست جمشید دور هم جمع می شوند و با هم زندگی می کنند تا اگر خدای ناخواسته دچار مشکلی شدند، با هم همکاری کنند. برای همین، ابتدا بخشی به نام دشتک دوان وجود داشت که مردم در آن زندگی می کردند و کم کم به محل دیگری منتقل شدند.
دوان از کهن ترین دهکده های ایران بوده که در جنوب غرب استان فارس واقع و به وسیله رشته کوه های البرز احاطه شده است. همچنین ادعا شده که محلی به نام دوان در حدود ۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح به وجود آمده است و مدارکی دال بر این که تاریخ آن عهد به هخامنشیان باز می گردد، وجود دارد و در آنجا آتشکده ای هم هست. در طول تاریخ این سرزمین، مردم ابتدا پیرو آیین زردشت بودند و در قرن هفتم میلادی، دوانی ها نیز مسلمان شدند.
با این که دوان در استان فارس و در حدود ۱۵کیلومتری شمال شرق شهرستان کازرون واقع شده و بخشی از آن به شمار می آید و از یک سو به دانشگاه می خورد و از سوی دیگر به تنگه چوگان؛اما بسیاری از اهالی استان از تاریخچه دقیق و مشخصات آن آگاهی چندانی ندارند و حتی منابعی هم در این باره در کتابخانه ها به ندرت دیده می شود و در نقشه های موجود نیز روستایی با این نام نیامده است. به همین خاطر، هر کس که می خواهد درباره این مکان بیشتر بداند، باید به اداره میراث فرهنگی شهرستان کازرون رفته و با همکاری آنان از این روستا دیدن کرده و آنچه مورد نظرش هست، بیابد.
این منطقه دارای ۱۳ طایفه بوده که همگی سال ها با صلح و صفا در کنار هم زندگی می کردند و در عین حال، هر یک دارای زمین کشاورزی بوده و اختلافی میان آنان وجود نداشت. این طوایف همچنین دارای گورستان ویژه خود بوده و این به خاطر تمایل هر طایفه برای در یک جا به خاک سپرده شدن با سایر اعضای خانواده بوده است.
دوان یا به گویش محلی دوون، از زمان اردوان شاه وجود داشته که البته تا زمان جمشید جم اهالی آن متفرق بودند و پس از آن، به درخواست جمشید دور هم جمع می شوند و با هم زندگی می کنند تا اگر خدای ناخواسته دچار مشکلی شدند، با هم همکاری کنند. برای همین، ابتدا بخشی به نام دشتک دوان وجود داشت که مردم در آن زندگی می کردند و کم کم به محل دیگری منتقل شدند. در حال حاضر، مکانی به نام مرآفتاب بازار وجود دارد که بازار بین المللی بوده و در قدیم، از بوشهر تا اسپانیا رفت و آمد از این منطقه صورت می گرفت. در زمان پیش از پادشاهی شاپور حدود ۷۰۰ آب انبار داشت که تا امروز نیز وجود دارد و از این رو بعدها که پست روی کار می آید، مأموران پست بوشهر تا اصفهان کلاً دوانی ها بودند.
اقتصاد دوان همواره بر پایه کشاورزی و الگوهای متداول تولید اقتصادی سیستم فئودالی بوده است و این سیستم برای نخستین بار در ایران در آغاز قرن بیستم منسوخ شد و در نتیجه دوانی ها کشاورزان مستقلی شدند و تولیدات عمده آنها بعضاً انجیر، انگور و حبوبات بوده است. از سویی قرار گرفتن دوان در یک منطقه سردسیر و گرمسیر سبب ایجاد یکسری دگرگونی ها و ویژگی هایی شده که بر شکل زندگی دوانی ها تأثیر گذاشته است و از طرف دیگر، تنوع خاک ها سبب شده که کشاورزی روستا از تنوع خوبی هم برخوردار باشد. روستای دوان دارای باغ های انجیر بوده که در نوع خود بی نظیر است و باغ های انگور که شیره انگور آنها به کشورهای اطراف از جمله بحرین و کویت فرستاده می شد.
در دوان این طور رسم بوده که زنان و دختران از زمین های زراعتی سهمی نبرند؛چون به سبب ازدواج کردن آنان با اقوام دیگر، زمین به آن قوم می رسید که این به سود طایفه دختر نبود. اگر چه این مسأله نه دستور شرع است و نه دستور قانون؛اما همواره یک عرف محلی بوده است.

● موقعیت جغرافیایی و آب و هوای دوان

قریه دوان از غرب به شرق از سوی سرزمین هایی مانند نودان، طاره داعون و در میان تنگه چوگان محصور و در کناره غربی آن از شمال تا جنوب از سوی این سرزمین ها احاطه شده است:از جنوب تنگه چوگان، حاجی آباد، سلطان آباد، امیر آباد و شهرستان کازرون. در کناره جنوبی آن از شرق به غرب محصور شده و به وسیله سرزمین هایی از شهرستان کازرون تا دیانک و از شمال به جنوب با مناطقی همچون پاپون، موردک و دیانک محصور است.
رشته کوه های زاگرس از شمال غربی ایران به جنوب شرقی کشیده شده و دنباله آن در فارس تشکیل کوه های دنباله داری را داده است. دوان در میان کوه های شمالی جلگه کازرون که از چند رشته تشکیل شده قرار دارد و منطقه دوان دارای وضع خاص جغرافیایی و تنوع آب و هوایی است. به طوری که در دشت دوان، زمستان دمای هوا به صفر درجه نیز می رسد و تابستان این نقطه گرم و خشک است. می توان گفت که بهترین منطقه از نظر آب و هوا روستای دوان است. برای نمونه، در یک سو دارای ده ها چشمه آبی است که در قدیم از آنها استفاده می شد و از یک سو هم به تنگه چوگان می رسد.
در تقسیم بندی آب و هوایی، دوان را می توان از سرزمین های نواحی گرم و خشک به حساب آورد و در طول زمستان دمای هوا ممکن است به زیر صفر برسد و در طول تابستان، دمای هوا تا ۴۵درجه هم بالا می رود. به سبب هوای خشک دوان، میزان رطوبت هوا در این محدوده طی ۴ دوره از ۲۰ تا ۲۵درصد متغیر است و به همین خاطر، بارندگی سالانه بسیار کمی دارد. اگر چه بارندگی های شدید زمستان ۸۶ بر بسیاری از بخش های استان فارس تأثیر گذاشته و هوای آن را بسیار خنک کرده است اما اگر هفته سوم بهمن ماه سری به دوان می زدید، به تن داشتن لباس گرم اندکی آزار دهنده بود. پوشش گیاهی منطقه دوان غنی و نسبت به سایر مناطق نزدیک زاگرس متنوع تر است که این پوشش گیاهی سبب ایجاد شغل های متنوع در میان مردم شده است.
دوانی ها بر این باورند که اگر باد ابرها را به سمت غرب هدایت کند، آن ابرها بارانی خواهند شد و در طول سال، چهار نوع باد گوناگون به دوان می وزد که دوانی ها به هر یک نامی داده اند:
۱) راشنه که در طول زمستان از کوه های شمال شرقی می وزد و دوانی ها بر این باورند که اگر این باد بوزد، نشانه آن است که زمستانی پربارش در راه است.
۲) پوک که در آغاز زمستان از سمت شمال وزیدن می گیرد، درختان را شکسته و به میوه هایشان آسیب می رساند.
۳) پاییز که در فصل پاییز می وزد و به همین سبب برگ همه درختان می ریزد.
۴) گل که در فصل بهار می وزد.

● حیات وحش دوان

حیوانات بسیاری در دوان زندگی می کنند که آن را به یک پارک طبیعی تبدیل کرده اند و از جمله پرندگانی از خانواده های شاهین، قرقاول، جغد، بال لاکی، دارکوب، توکا و حشراتی همچون سوسک جنیان، زنبور خور معمولی و حشره ای که در گویش دوانی باتک گفته می شود. در اینجا بیشتر موجوداتی که در دوان زیست می کنند، به ترتیب زیر طبقه بندی شده اند:
▪ گروه اول شامل پلنگ، کفتار، خرس سفید، خرس قهوه ای، یوزپلنگ، گرگ و گراز
▪ گروه دوم شامل خارپشت و جوجه تیغی
▪ گروه سوم شامل روباه، گورکن، سمور و خرگوش
▪ گروه چهارم شامل گربه اهلی و موش خرما
▪ گروه پنجم شامل نوع دیگری از موش خرما، موش سیاه و موش خانگی
▪ گروه ششم شامل رتیل، عقرب های زرد و سیاه
▪ گروه هفتم شامل آهو، بز کوهی، میش و قوچ

● تاریخچه و قدمت دوان

در گذشته دسترسی به روستای دوان به سبب نبود راه های ارتباطی به سختی صورت می گرفت. هرچند از طریق ساخت یک جاده قدیمی در بخش شمالی شهر کازرون، ارتباط با روستا میسربود؛اما به خاطر خراب بودن جاده، فعالیت های مربوط به روستا به کندی انجام می شد. درباره قدمت دوان، گفته شده که در حوالی روستای دوان قلعه ای به نام سربوم وجود دارد و می گویند قیصر روم، شاپور را داخل آن در پوست گاو زندانی و اسیر می کند تا وی را بیشتر زجر دهد. تا این که دختری از خانواده شاه، هنگام شنیدن ناله شاپور به سراغش آمده و از او قول می گیرد که در صورت آزادی، وی را بانوی عالم کند. بدین وسیله شاپور نجات یافته و شب هنگام با خورجین و سایر لوازم به دوان می آیند. این داستان افسانه مانند می تواند گواهی باشد بر این که قدمت قریه ای به نام دوان، به زمان شاپور می رسد. این قلعه تنها قلعه ای بوده که هرگز به طور کامل به تصرف دشمن درنیامده است و به آن قلعه دختر می گویند و شاپور اندکی پس از رهایی لشکر جمع کرده و قیصر روم را اسیر می کند.
بخش شمالی شهر کازرون سلسله جبال و کوه هایی قرار دارد که در دامنه آنها یک قوم قدیمی زندگی می کرده و یکسری روستاها و اماکن تاریخی از خود به یادگار گذاشته اند این منطقه به عنوان یک خاستگاه مهم برای اندیشمندان و عالمان دینی به شمار می آید.
متأسفانه در طول سال های گذشته سیاست سازمان میراث فرهنگی در گزینشی عمل کردن و حفظ تک بناهای تاریخی به ضرر روستاها و بافت های تاریخی شهرها که بیان کننده هویت فرهنگی منطقه بوده اند، شده است که نتیجه ان را در تخریب بافت های ارزشمندی شبیه به روستای دوان شاهدیم.
در حال حاضر وضع این روستا و به تبع آن بافت های فرهنگی-تاریخی شهرها به گونه ای شده که بسیاری از فرهنگ دوستان این مرز و بوم تنها سکوت را پیشه خود ساخته اند.
با همه این احوال در حفظ، حراست و مرمت همان تک بناها نیز موفق نبوده ایم و تنها بنای قابل توجه و مهم روستا بقعه شیخ عالی است که مدفن علما و بزرگان دوان است. علمایی که هر کدام در حوزه های گوناگون صاحب تألیفات متعددی هستند.
شاخص ترین عالم مدفون در بقعه شیخ عالی علامه دوانی(مفسر بزرگ قرآن)در قرن دهم هجری است؛بنای این آرامگاه در حال حاضر به شکل نامناسبی حفظ می شود و هرچند سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان فارس طی سال های گذشته مرمت هایی را روی آن انجام داده است اما به هیچ وجه پاسخگوی ارزش های این بنای ارزشمند نیست. یکی از بزرگ ترین فیلسوفان قرن پانزدهم که در سیاست نیز دستی داشته است، شیخ جلال الدین محمد دوانی متولد دوان و آرامگاهش هم نیز در همین قریه است.
از جمله روستاها و اقوامی که در دامنه کوه های شمالی شهر تاریخی کازرون قرار دارند عبارتند از دوان، دوسیران، سمغان، نودان که در میان آنها روستای دوان و دوسیران از موقعیت تاریخی و جغرافیایی ویژه ای برخوردارند. پیش از رسیدن به این روستای تاریخی، دشت وسیع و بکری قرار دارد که به اصطلاح عام به درک دوان مشهور بوده و در این درک که بیشتر سنگلاخی است، آب انبارهای زیادی قرار دارد که به گفته اهالی قدیمی دوان تعداد آنها ۹۹۹حلقه است. بیشتر این آب انبارها سرباز و به خاطر کمبود آب ایجاد شده اند و بنای آنها به شکل های مختلف، دایره ای، مستطیلی و مربع شکل هستند.
بسیاری از ساختمان های قدیمی روستا به سبب مهاجرت افراد جوان به خارج از روستا تخریب شده و دوباره بازسازی نشده اند. کسانی که تعلق خاطری به این روستا دارند برگشته و ساختمان های رفیعی ساخته اند که با معماری خاص روستای دوان تعارض کامل دارد و بیشتر آنها از مصالح آجر و سیمان و سنگ های نما استفاده کرده اند و به همین خاطر، در نگاه اولیه به این روستا دیگر آن قدمت و زیبایی گذشته را نمی توان دید.

● آداب و رسوم

مردم دوان نیز مانند سایر مناطق کشورمان دارای آداب و رسوم مختلفی بودند که این آداب و رسوم نیز در طول سال ها تحت تأثیر فرهنگ سایر مناطق قرار گرفته است و اصالت خود را از دست داده است. یکی از مواردی که این موضوع را ثابت می کند رواج زبان فارسی به جای زبان خاص دوانی بین مردم است. متأسفانه با وجود ارزش های خاص این زبان که سرشار از واژگان و اصطلاحات پهلوی است، تنها نسل پیر این روستا قادر به صحبت کردن به این گویش است. گویش دوانی ریشه در زبان ایرانیان دارد که متعلق به خانواده زبان های هندو ایرانی بوده و خود بخشی از خانواده زبان های هندو اروپایی است که این گویش هنوز هم یکی از گویش های اصیل و باستانی ایران است.
در روستای دوان آداب و رسوم خاصی به مناسبت های گوناگون در دوران های گذشته و حال وجود داشته است. آداب و رسوم مردم دوان نسبت به سایر مردم تفاوت دارد و در گذشته در میان مردم دوان رسمی وجود داشته که می گفتند باید فرزندان زیادی در یک خانواده وجود داشته باشد. به طوری که هر کس اگر فرزندی نداشته باشد، آن خانواده فقیر و بی چیز خواهد بود.
آداب ریختن ترس بچه در میان مردم دوان نیز رواج دارد و این رسم به این طریق بوده که اگر پسری کوچک از یک خانواده گریه می کرد و در شب بهانه می گرفت زن یا مردی پارچه ای بر روی سر خود می انداخت و صدایی درمی آورد که بچه بترسد و چیزی نگوید. آداب و رسومی هم برای باران خواستن در میان مردم این منطقه وجود داشته است و این رسم زمانی که در دوان با کمبود آب رو به رو بودند افراد محل به صورت دسته جمعی در کوچه ها به راه می افتادند و اشعاری را به گویش محلی می خواندند.

● وضع فعلی روستای دوان

روستای دوان به خاطر قرار گرفتن در یک شیب تند تقریباً پلکانی است به طوری که در بسیاری از بخش های روستا حیاط یک خانه همطراز با پشت بام خانه پایینی است اگرچه روستای دوان از یک همگنی فرهنگی برخوردار است؛اما به لحاظ فیزیکی از ۲ محل مجزا (محل بالا و پایین) تشکیل شده که یک کوچه طویل با شیب تند از شرق به غرب مرز بین ۲ محل را مشخص می کند. مرکزیت فرهنگی روستا پیش از اسلام آتشکده ای بوده که امروز معروف به بقعه شیخ عالی است. این مرکزیت فرهنگی در ساخت فیزیکی روستا تأثیر داشته است. پس از اسلام بقعه شاه سلیمان مرکزیت روستا را تشکیل داده و پس از تبدیل شدن آتشکده به آرامگاه علمای دوان از قرن پنجم هجری به بعد روستا دارای ۲مرکزیت فرهنگی شده است. معماری روستای دوان به سبب وجود عناصری همچون سنگ، چوب، گچ، آهک که به فراوانی در محیط روستا و اطراف آن یافت می شود، نوع خاصی از معماری دوره اسلامی ایران و شهرستان کازرون را به معرض نمایش می گذارد. به خاطر کوهستانی بودن منطقه سنگ از عمده ترین مواد اولیه معماری دوان است که بی اندازه می توان در اختیار داشت. چوب بلوط برای سقف بام های گلی، گچ که به صورت ملات به کار رفته است، ماده اولیه آن از تپه های اطراف کازرون که معدن بسیار وسیعی است تهیه می شود، آهک آخرین مصالح به کار رفته در معماری خانه ها است. بقعه شیخ عالی از جمله بقایای چهارتاقی دوره ساسانی است که برفراز آن گنبدی قرار دارد که در دوره اسلامی به آن اضافه و در ضلع شمالی آن مداری دیده می شود. در داخل روستا بافت قدیمی خانه ها و شیب تند کوچه ها سبب شده است که امکانات خدماتی-رفاهی به کندی انجام شود. این روستا درست در میان حلقه ای از کوهستان قرار گرفته و از لحاظ گردشگری و طبیعت گردی موقعیت مناسبی را برای گردشگران ایجاد کرده است. وجود بناهای تاریخی در درون روستا مانند بقعه علامه دوانی و غار علامه دوانی در ضلع شمالی روستا و در داخل کوهستان و وجود قلعه های تاریخی بر روی کوه های اطراف از دیگر نقاط دیدنی این روستای تاریخی است. وجود قبرستان های متعدد حضور طوایف گوناگون در گوشه و کنار این روستا را نشان می دهد و این موضوع خود سبب تنوع فرهنگی در منطقه دوان شده است. جمعیت روستای دوان با توجه به شرایط اقتصادی و اجتماعی بویژه در میان افراد جوان در حال تغییر و تحول است.
امروز جوانان دوانی دیگر در زادگاهشان ساکن نیستند و همه به سایر شهرها و کشورها مهاجرت کرده اند؛برخی از آنان پیش از جنگ جهانی اول به سرزمین هایی همچون بندر بوشهر و بحرین مهاجرت کردند و در فاصله میان ۲ جنگ جهانی مهاجرت خود را به شهر صنعتی آبادان ادامه دادند. پس از جنگ دوم جهانی، آنها شروع به مهاجرت به دیگر شهرهای ایران، کویت و سایر نقاط جهان کردند. دوانی ها هرگز پس از مهاجرت زادگاه خویش را از یاد نبردند و همواره دوان را در نظر داشته و به آن کمک می کنند و در عین حال نیز همواره مهاجرت نیز ادامه دارد.
مردم دوان مایلند تا آنجا که برایشان مقدور باشد در رشد و توسعه آن مشارکت کنند و بنابراین دوان را می توان یکی از توسعه یافته ترین روستاهای ایران دانست که دست کم دارای ۲ جاده، سه مدرسه، مراکز بهداشتی، مغازه های گوناگون، شبکه ابرسانی، تسهیلات برقی، پست و مرکز تلفن است. هر سال در روزهای گرم تابستان، دوانی ها از سرتاسر دنیا به دیدار دوان می آیند و با کسانی که هنوز در این قریه اقامت دارند، دیدار می کنند.jh